Tarikat kültüründen bir kesit: Osmanlı mimari süslemesinde karpuz ve karpuz-bıçak tasvirleri

Abstract

Osmanlı döneminde başkent ve taşradaki bazı yapıların duvar ve tavanlarında yer alan bir grup karpuz ve karpuz-bıçak tasvirleri, üslupları kadar ikonografileriyle de ilginç bir grubu oluşturur. Başkentin saray, konak, yalı ve köşklerinde ayrıca taşrada eşrafa ait bazı büyük konutların yemek odalarındaki karpuz tasvirleri başka meyvelerle birlikte natürmort şeklinde, Batılı tarzda bir üslupla ve genellikle iştah acıcı şekilde tasarlanarak resimlenmiştir. Öte yandan tarikatların yoğunlaştığı Anadolu’nun bazı taşra illerinde ve Balkanlar’da bulunan cami, türbe, tekke ve tarikat ehlinin yaşadığı konaklarda rastlanan karpuz veya karpuz dilimine saplanmış bıçak tasvirleri bu çalışmanın ana konusunu oluşturur. Genel olarak tepesi kesilerek, bir dilimi çıkarılmış karpuz ve bıçak/bıçaklar bu kompozisyonların ana resim elemanlarıdır. Bu ana kompozisyon, bazı örneklerde manzara içinde, bir masa, sehpa ya da sütun üzerinde veya bir bostanı çağrıştıran kıvrım dallar ve yapraklarla yüzeye dağılmış olarak tasvir edilmişlerdir. Bu farklı anlatım çeşitliliği sanatçıların tasarım dünyalarının zenginliğinin yanı sıra farklı bölgelerdeki tarikat anlatılarının sözel kültürdeki değişimlerini de ifade ediyor olmalıdır. Karpuz, Türk dünyasında Orta Asya’dan bu yana yeme-içme kültürünün bir parçası olmasının yanında Trakya ve Anadolu’da bilmece, ninni, mâni, rüya tabiri ve bazı inanışlara da kaynaklık etmiştir. Ayrıca karpuz, tarikat çevrelerinde birçok efsanevi anlatının da içindedir. Özellikle Bektaşi inancını benimsemiş çevrelerdeki bu anlatılar ibadet ettikleri, abdest aldıkları, ikamet ettikleri ya da defnettikleri tarikat büyüklerine ait yapıların duvarlarına işlenerek izleyicisine hatırlatılmış ve bu şekilde ölümsüzleştirilmiştir. Bu resimlerde tarikat mensubu olduğu anlaşılan sanatçılardan birkaçının adı geçer. Bu tasvirler halk sanatının mütevazı ve naif tarzıyla 18-20 yüzyıllar arasında yapılmışlardır.

A group of watermelon and watermelon-knife depictions on the walls and ceilings of some buildings in the capital and the provinces during the Ottoman period constitute an interesting group with their iconography as well as their style. Watermelon depictions are depicted with other fruits in the form of a still life, in a Western style, and generally in an appetizing way in the palaces and mansions of the capital, as well as in the dining rooms of some large residences in the provinces. The focus of this study is the depictions of watermelon or knives stuck in watermelon slices found in mosques, tombs, dervish lodges and mansions in which the cult members live in some provincial provinces of Anatolia and the Balkans, where the sects are concentrated.In general, a cut-off watermelon and a knife/knives form the main painting elements of these compositions. In some examples, this main composition is depicted in the landscape, on a table, coffee table or column, or scattered over the surface with folded branches and leaves reminiscent of an orchard. This diversity of depictions expresses the richness of the artists’ design worlds, as well as the changes in the verbal culture of the sect narratives in different regions. Besides being a part of the food and beverage culture in the Turkish world since Central Asia, watermelon has also been the source of riddles, lullabies, chansonnettes, dream interpretations and some other beliefs in Thrace and Anatolia. In addition, watermelon appears in several mythical narratives in cult circles. These narratives, especially in the circles that adopted the Alevi-Bektashi belief, were engraved on the walls of the structures belonging to the cult elders who worshiped, made ablutions, resided or buried in these structures and were immortalized in this way. Some of the artists who were probably members of the sect are mentioned in these paintings. These depictions were made between the 18th and 20th centuries with the humble and naive style of folk art.