Hatîbzâde’nin el-Mevâkıf’ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri

Abstract

İslâm düşüncesinin en önemli konularından biri de bilgidir. İslâm filozofları ve kelâmcıları tarihi süreç içerisinde bilgiyi tanımlamaya çalışmış ve bu hususta birçok tanım zikretmişlerdir. Adudüddîn el-Îcî (ö. 756/1355) el-Mevâkıf’ta bu tanımlardan bazılarına değinmiş ve içlerinden bir tanesini tercih etmiş, diğerlerini ise tanım kriterlerine uymadıkları gerekçesiyle eleştirmiştir. Seyyid Şerif el-Cürcânî (ö. 816/1413) her ne kadar Îcî ile aynı görüşte olmasa da bir şârih olarak Îcî’nin tanımını tüm ayrıntılarıyla şerh etmiştir. Osmanlı düşüncesinin önemli isimlerinden birisi olan Hatîbzâde Muhyiddin Mehmed Efendi (ö. 901/1496), Risâle fî ta‘rîfi’l-ilm ismiyle meşhur olmuş risâlesinde hem Îcî’nin tanımını hem de Cürcânî’nin bu tanım hakkında yapmış olduğu açıklamaları tenkit etmiştir. Bu tenkitler büyük ölçüde klasik tanım teorisi şartları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Bununla birlikte Hatîbzâde hem Îcî’yi hem de Cürcânî’yi eleşririrken diğer eserlerinde savunmuş oldukları görüşleri de dikkate almaktadır. Bu makalede Hatîbzâde’nin söz konusu risâlesinden hareketle onun Îcî ve Cürcânî’ye yönelttiği eleştiriler incelenmektedir. İnceleme esnasında Hatîbzâde’nin atıf yaptığı diğer kaynaklara da müracaat edilmekte böylece Hatîbzâde’nin eleştirilerine sebep olan görüşlerin asıl kaynaklardaki durumu gösterilmektedir. Son olarak bu çalışma, Hatîbzâde özelinde o dönemdeki tartışmaların canlılığına dikkat çekmeyi de amaçlamaktadır.

One of the most important issues of Islamic thought is knowledge. Islamic philosophers and theologians tried to define knowledge in the historical process and spoke out many definitions in this respect. ‘Adud al-Din al-Iji (d. 756/1355), in his al-Mawâkıf deals with some of these definitions in his and he preferred one of them and criticized the others. Sayyid Şherif al-Jurjani (d. 816/1413) explained the definition of al-Iji as a commentator, although he did not agree with Îcî. One of the important names of Ottoman thought Khatibzade Muhy al-din Mehmed (d. 901/1496) criticized both the definition of al-Iji and the statements made by al-Jurjani about this definition in his treatise, which became famous with the name of Risale fi ta‘rifi'l-‘ilm. These criticisms are mostly realized within the terms of classical definition theory. In addition, while criticizing both Îcî and Cürcânî, Khatibzade also takes into account the views they defended in their other works. During the article, other sources referred to by Khatibzade are also referred to, thus showing the status of the views that caused Khatibzade's criticism in the original sources. Finally, this study also aims to draw attention to the liveliness of the discussions in that period, with the example of Hatîbzâde.