Ehl-i Sünnet Kelam Ekolü oluşum bağlamında Küllâbiyye-Mu'tezile etkileşimi

Abstract

Hz. Peygamber'in vefatı üzerine İslam coğrafyasında ortaya çıkan tartışmalar ümmetin birlik ve beraberini bozmuş ve dini anlamda bir otoritenin olmayışından kaynaklı vuku bulan birçok görüş ve gruplar aynı zamanda dış etkenlerin tesiriyle İslam düşüncesinde İlmi Kelamın teşekkülünü kaçınılmaz kılmıştır. Hicri II. asırdan sonra ortaya çıkan, Mu'tezile mezhebi tarafından kurulan ve tatbik edilen İlmi Kelam, kendilerini Müslümanların önderleri olarak gören Selef, daha doğrusu Ehl-i hadis tarafından hoş karşılanmamıştır. İslam düşüncesindeki bu iki zıt düşünce, rakiplerinin benimsemiş oldukları ilke ve yöntemleri dinin dışında görmüşlerdir. Eleştirilerin dozunun arttığı bu dönem bir takım alimin rahatsız etmiş olacak ki İslam düşüncesinde iki zıt anlayışın dışında yeni bir alternatif din görüşü meydana gelmiştir. Yeni bir din anlayışının önderi konumunda ki İbn Küllâb el Basri ve O'nun çizgisini benimseyen, düşüncelerine farklı bir soluk getiren, Hâris b. Esed el-Muhâsibî ve Ebu'l-Abbbas el-Kalânîsî gibi önemli isimlerin gayret ve çabaları Hicri III. asırda Ehl-i Sünnet kelam ekolünün oluşmasını sağlamış, Müslümanların ekseri tarafından kabul gören Ehl-i sünnet oluşumu Eş'ari'nin etkisiyle yayılarak, teşekkülünü tamamlamıştır. İbn Küllâb ve Küllâbiyye mezhebinin benimsediği orta yol hareketi dönemin baskın düşünceleri tarafından eleştirilerek sindirilmeye çalışılmışsa da İbn Küllâb'ın İslam düşüncesindeki popülerliğinin yayılmasının önüne geçememişlerdir. Eş'arî tarafından devralınan kelam anlayışı aynı şekilde eleştirilere maruz kalmasına sebep olmuş, ancak Eş'ari ortaya koyduğu ikili siyaset yöntemiyle beraber bu ithamları ortadan kaldırmıştır. Büveyhiler döneminde Eş'arîliğin, hanedanın desteğini almasıyla beraber İslam coğrafyasında ün kazanması devraldığı Ehl-i Sünnet kelam ekolünün yayılmasını ve tarih sahnesinden silinen Küllâbiyye mezhebinin müdavimi olmasını sağlamıştır. Gerek Mu'tezile alimlerinin eleştirileri gerek Hanbeli düşüncenin baskıları Küllâbiliğin Eş'ariliğe evirilmesinde önemli bir etken olmuş, Ehl-i Sünnet kelamının alternatif bir düşünce anlayışı olarak vuku bulmasını sağlamıştır.

The debates that emerged in the Islamic world after the death of the Prophet destroyed the unity and solidarity of the ummah, and many views and groups that showed up due to the lack of religious authority as well as the influence of external factors made the formation of the Science of Kalam in Islamic thought inevitable. The Science of Kalam, which emerged after Hijri second century and was used by the Mu'tazila sect, was not welcomed by Salaf community that saw themselves as the leaders of the Muslims. These two opposite views in Islamic thought caused them to see the principles and methods they adopted outside of religion. This period, when the level of criticism increased, must have disturbed some scholars that apart from two opposite understandings in Islamic thought, a new alternative view of religion has emerged. In hijri 3rd century, with the efforts of important scholars such as Ibn Kullab al-Basri, who is the leader of a new understanding of religion, and Hâris b. Esed el-Muhâsibî and Ebu'l-Abbbas el- Kalânîsî who adopted her thought and brought a different breath of fresh air to her thoughts, Ahl as-Sunnah kalam idea was created. The formation of Ahl as-Sunnah, which was accepted by the majority of Muslims, spread under the influence of Ash'ari and completed its formation. Although the midway movement adopted by the sect of Ibn Kullab and Kullabiyye was tried to be suppressed by the dominant thoughts of the period, they could not prevent the spread of Ibn Kullab's popularity in Islamic thought. The understanding of kalam taken over by Ash'ari caused him to be exposed to criticism in the same way, but Ash'ari removed these accusations with her dual policy method. Increased poplarity of Ash'arism which gained this poplarity with the support of dynasty during the Buwayhids period, enabled the spread of the Ahl al-Sunnah kalam idea that Ash'arism took over and made it a regular follower of the Kullabiyye sect, which was erased from the stage of history. Both the criticisms of Mu'tazila scholars and the pressures of Hanbali thought were an important factor in the evolution of Kullabi to Ash'arism, and enabled Ahl as-Sunnah kalam to emerge as an alternative understanding of thought.