Müteahhir dönem kelâmında bir umûr-i âmme kavramı olarak varlıkla ilgili tartışmalar: Teftâzânî örneği

Abstract

Müteahhir dönem kelâmı içerik, tertip ve dil açısından mütekaddim döneme göre farklılık arzetmektedir. Kelâm ilmi müteahhir dönemde büyük oranda felsefenin müktesebâtından etkilenmiştir. Buna bağlı olarak felsefenin pek çok konusu kelâm ilminin kapsamına dâhil olmuştur. Umûr-i âmme bu bağlamda kelâma dâhil olan konuların en önemlisi olarak değerlendirilebilir. Umûr-i âmme, metafiziğin, vâcip ve mümkün mevcutların tamamına ya da yalnızca mümkün mevcutların tamamına yüklem olan küllî kavramları inceleyen kısmıdır. Umûr-i âmme genel itibariyle varlık-yokluk, mâhiyet ve illetmalûl şeklinde üç ana başlık altında incelenir. Metafiziğin de konusu olması nedeniyle varlık kavramı, bu kavramların en genelidir. Bu sebeple umûr-i âmme varlık kavramına ilişkin problemlerin incelenmesiyle başlatılmaktadır. Varlık kavramı ile ilgili problemler muhtelif metinlere göre farklılık gösterir. Ancak varlık ve yokluk başlığı altında müteahhir dönem kelâm kaynakları, genelde varlığa ilişkin tartışma konuları arasında varlık kavramının tasavvuru, müşterekliği, varlığın zâit olması ve zihnî varlık konularına yer vermektedirler. Bu konular büyük oranda İslam düşüncesinin üç nazarî kolu olan kelâm, felsefe ve tasavvufun varlık tasavvurlarını da yansıtmaktadır. Bu araştırmada mezkûr konular Sadeddin et-Teftâzânî'nin (ö. 792/1390) eserleri merkezde olmak üzere müteahhir dönem kelâm, felsefe ve tasavvuf kaynakları üzerinden incelenmiştir. Bu minvalde tartışma konusu olan meseleler önce bu üç disiplinin temel metinleri üzerinden ortaya konulmuş akabinde Teftâzânî'nin yaklaşımı, onun dile getirdiği delil eleştiri ve yorumları üzerinden izah edilmeye çalışılmıştır. Araştırma giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Araştırmada müteahhir dönem kelâmının önemli bir ismi olan Teftâzânî'nin varlıkla ilgili kanaatlerinin tespit edilmesi, mezkûr disiplinlerin varlık taştırmalarındaki argümanlarının karşılaştırılması ve araştırmanın kelâmın nazarî müktesebâtının ortaya çıkarılmasına yönelik çalışmalara katkı sağlaması amaçlanmıştır.

The later period of kalam is different from the early Kalam in terms of content and contexture and wording. In this era, the kalam seems to be as affected, to a large extent, by acquirements of philosophy. As a consequence of this, the many topics of philosophy get involved in the Kalam. One of these topics is the general things (al-umûr al-âmma). Umûr-ı âmma, divided in general terms into three main section in the form of existencenonexistence, essence, and cause-effect, is the title of the metaphysical field that investigates the concepts that involved the whole of existents or majority of existents. The concept of existence, in consequence of being the subject matter of metaphysic, is the more general concept of umûr-ı âmma and therefore it has been started with discussions that related to existence. The matters included under the title of umur-i Amma vary by Kalam works. Nonetheless, the latter era kalam works give place, largely, to topics that existence is envisioned as self-evident (bedihi), and it is common and superadded concept, and that the mental existence. These topics, to a large extent, reflect the approaches of kalâm, philosophy, and sufism that establish the three theoretical disciplines of İslam thought, regarding existence. In this research, The aforementioned topics have been examined relying on the later period kalam works, particularly works of Teftâzânî (d. 792/1390). In this context, the discussion topics have been firstly presented on the basis of the basic texts of these three disciplines and later, the Teftâzânî's opinions explained referring to his evidence, criticism, and interpretations. the research comprises of an introduction, two main section, and a conclusion. Purpose of the research is to determine the approaches of Teftâzânî related to existence, compare the basic views of three disciplines about existence discussions, and contribute the studies for revealing the theoretical acquirements of kalam.