NPT rejiminde yayılmanın önlenmesi ve barışçıl kullanım ilişkisi

Abstract

Nükleer teknolojinin çift kullanımlı yapısı (enerji üretimi/silah üretimi), devletleri bu teknolojinin askeri amaçlarla kullanımının engellenebilmesi amacıyla uluslararası düzeyde işbirliği arayışına itmiştir. Bu arayışta, tarihsel süreç içerisinde atılan en somut adım olarak 1970 yılında yürürlüğe giren "Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması" (NPT) karşımıza çıkmaktadır. Bu Anlaşma üç ana sütun üzerine oturmaktadır: i) nükleer silahların yayılmasının önlenmesi, ii) nükleer enerjinin barışçıl kullanımı, iii) nükleer silahsızlanma. Anlaşma'nın uygulanışı taraf devletlerce NPT gözden geçirme döngüsü çerçevesinde izlenmektedir. Her beş yılda bir toplanması öngörülen gözden geçirme konferanslarının ilki 1975 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma, 1975-2015 yılları arasındaki dönemde NPT gözden geçirme döngüsü çerçevesinde, Anlaşma'nın nükleer teknolojinin çift kullanımlı yapısını kontrol etmeye yönelik sütunları olan nükleer silahların yayılmasının önlenmesi ve nükleer enerjinin barışçıl kullanımı sütunları arasındaki ilişkinin niteliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu ilişkinin NPT toplantılarında; i) I. ve II. madde kapsamında transfer etmeme ve edinmeme yükümlülüğü, ii) III. madde kapsamında güvenlik denetimleri ve iii) Anlaşma'nın nükleer enerjinin barışçıl kullanımı sütununu oluşturan IV. maddesi çerçevesinde tartışıldığı görülmektedir. Bu çerçevede, gözden geçirme döngüsüne ait resmi açıklama, belge ve tutanaklar incelenerek, Anlaşma'ya taraf devletlerarasında öne çıkan konular ve belirtilen dönemde gözden geçirme döngüsünde alınan kararlar değerlendirilmiştir. Çalışmada, NPT gözden geçirme döngüsü çerçevesinde iki sütun arasındaki ilişkinin, incelenen dönemde yaşanan uluslararası nükleer gelişmeler ve devletlerin nükleer politikalarından etkilendiği sonucuna varılmıştır. Bu dönemde, yayılmanın önlenmesi sütunu başta ABD olmak üzere birçok devlet tarafından güçlendirilmeye çalışılmış, bu çabalar taraflar arasında tartışmalara yol açmıştır. İki sütun çerçevesinde bu tartışmaların; güvenlik denetimleri, ihracat kontrolleri ve nükleer yakıt döngüsünün çok taraflılaştırılması başlıklarında öne çıktığı söylenebilir.

The dual-use structure of nuclear technology (energy production/weapon production) has led the countries to search for cooperation on the international level in order to prevent the military use of this technology. In the historical context, "The Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons" (NPT) which came into force in 1970 can be named as the most substantial step in this search. This treaty stands on three pillars: i) non-proliferation of nuclear weapons, ii) peaceful uses of nuclear energy, iii) nuclear disarmament. In order to review the implementation of these three pillars as well as the other articles of the Treaty, a review cycle has been established in which parties to the Treaty was to gather in every five years. First review conference was held in 1975. This study aims to analyze the relationship between the nuclear non-proliferation and peaceful use of nuclear energy pillars -the pillars which aim to control the dual-use structure of nuclear techonology, in the framework of NPT review cycle of 1975-2015. It is seen that, this relationship is discussed in the context of; i) the obligation not to transfer and have (articles I and II), ii) safeguards (article III) and iii) peaceful use of nuclear technology (article IV) in the NPT meetings. In this regard, the study examines official statements, documents, summary records and evaluates the significant issues, debates among the state parties and the decisions taken in the NPT review cycle. The study concludes that in the framework of the NPT review cycle, international nuclear developments and states' nuclear policies have an impact on the relationship between these two pillars. In this period, several countries which were led by the United States attempted to strengthen non-proliferation pillar of the NPT. These attempts have intensified disagreements among the parties. Regarding the two pillars, it is argued that the most debated issues are safeguards, export controls and multilateralisation of the nuclear fuel cycle issues.