Terceme-i Kitâb-ı Ebûbekir Râzî: İnceleme-metin-dizin

Abstract

Bu çalışma "Terceme-i Kitâb-ı Ebûbekir er-Râzî" adlı yazma eseri konu almaktadır. 151 varak olan eserin her sayfasında 19 satır bulunmakta ve otuz bir bölümden oluşmaktadır. Tıp üzerine yazılan ve anatomi, botanik, eczacılık terimleri vb. içeren eser, zengin bir söz varlığına sahip olması açısından önem taşımaktadır. Yapılan çalışma ile metnin dönemini yansıtan dil özelliklerine ilişkin verileri ile söz varlığının ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışma giriş, dil incelemesi, metin ve dizin bölümlerinden oluşmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde, eser tanıtıldıktan sonra Râzî'nin hangi kitabının çevirisi olabileceği tartışılmış, Râzî ve eserin mütercimi Ali Münşî hakkında bilgi verilmiştir. Dil incelemesi; yazım, ses bilgisi ve yapı bilgisini içermektedir. Yazım bölümünde, ünlü ve ünsüzlerin yazımı, bitişik ve harekeli yazımlar üzerinde durulmuştur. Yazım açısından çok tutarlı bir metin olmadığı ve aynı sözcüğün farklı biçimlerde yazımının sıkça karşılaşılan bir durum olduğu söylenebilir. Ses bilgisi bölümünde ünlü ve ünsüz uyumları, ötümlüleşme ve ötümsüzleşme ile ses değişmeleri ele alınmıştır. Büyük ünlü uyumunun tam olduğu, küçük ünlü uyumunun da gelişme kaydetmeye başladığı tespit edilmiştir. Yapı bilgisi bölümünde ise eylem çekimi, eylem çatısı, birleşik eylemler, eylemsiler, ad durum ekleri, zarf yapma ekleri gibi başlıklar altında örneklendirmelere yer verilmiştir. Söz varlığı bakımından zengin olan eserde geçen botanik, anatomi, eczacılık terimleriyle hastalıklar ve belirtilerinin alfabetik sıralandığı listeler oluşturulmuş ve Türkçe kökenli olan bitki, hayvan ve organ adları diğerlerinden ayrılarak gösterilmiştir. Ayrıca madde başı sözcüklere ve bu sözcüklerin kökenlerine ilişkin sayısal verilere de yer verilmiştir. Metin bölümünde, yazmanın çeviri yazısı yapılmıştır. Dizin bölümünde, metinde geçen sözcüklerin gramatikal dizini oluşturulmuştur. Sözcükler, metnin bağlamı göz önünde tutularak anlamlandırılmaya çalışılmış ve kökenleri de belirtilmiştir. Dizinde üç bin civarında madde başı bulunmaktadır. Bunların üçte ikisinden çoğunun Arapça kökenli oluşu hem Arapçadan çevrilmiş olmasıyla hem de dönemin dili ile ilgili olsa gerektir. 572 tanesi Türkçe, 227 tanesi Farsça, 24 tanesi Grekçe kökenlidir. Çalışmanın sonuna metinde geçen özel adları içeren bir özel adlar dizini de eklenmiştir.

This thesis is based on the manuscript called "Terceme-i Kitâb-ı Ebûbekir er-Râzî". It consists of 151 sheets, 19 lines and thirty-one parts. The text is of great importance regarding having an extensive vocabulary related with medical science and consisting of anatomy, botany, pharmacy terms. The study aims at manifesting the clues about vocabulary and grammar of the period. The study is composed of an introduction, a grammar of the text, text and index. In the introduction chapter, it is discussed that from which book of Râzî could this manuscript be translated after the presentation of the manuscript. Then, information about Râzî (Rhases) and Ali Münşî, the translator of the book, is given. Grammar section consists of orthography, phonology and morphology. In orthography chapter, the spellings of vowels and consonants, adjoined spellings and the usage of vowel points are emphasized. It can be said that the text is not very consistent on the point of spelling and various spellings of the same word are highly frequent. The phonological chapter examines the vowel and consonant harmonies, vocalisation, devoicing and phonological changes. It is determined that the palatal harmony is full and the labial harmony is partly constituted. In morphology chapter grammatical structures such as conjugation, voice, compound verbs, infinite verb forms, case endings and adverbial endings are discussed and exemplified. In vocabulary chapter, the lists including botany, anatomy, pharmacy terms, diseases and their syndromes are alphabetically formed. Moreover the names of plants, animals, and organs of Turkish origin are indicated seperately from the others. Besides, the numeric data related to headwords and their origins are given. In the text chapter of the study, the transcription of the manuscript has been performed. In index chapter, a grammatical index of the the words used in the text is constituted. The meanings of the words are given according to their usages in context. Besides, the origins of the words are given. There are approximately three thousand headwords in the index. For over two thirds of them are of Arabic origin. It must be related with the book's being translated from Arabic and the words being used in that period. 572 of them are of Turkish origin, 227 of them are of Persian origin, and 24 of them are of Ancient Greek origin. Also a separate name index including proper names is added to the end of the study.