Anadolu'da Ortaçağ demir metalürjisi: Kubad Abad, Samsat, Kinet Höyük, Hisn al-Tinat ve Yumuktepe kazı buluntuları

Abstract

Arkeolojik kazı çalışmalarında Demir Çağı sonrası tabakalarda ele geçen metal buluntular arasında sayıca en kalabalık grubu oluşturan demir objeler kolaylıkla korozyona uğraması, restorasyon ve koruma süreçlerinin zahmetli olması nedenleriyle arkeologlar ve sanat tarihçileri tarafından çalışılması zor malzemeler olarak görülmektedir. Demir buluntular üzerinde yapılan arkeometalürjik incelemeler bu tip malzemelerden, arkeolojik ve tarihsel soruların cevaplanmasında çok değerli bilgiler elde edilmesini sağlamaktadır. Bu doktora tez çalışması ile Anadolu'da beş kazı alanının Ortaçağ tabakalarında ele geçmiş olan demir buluntular başta metalografi olmak üzere çeşitli arkeometalürjik yöntemlerle incelenmiş, bu buluntuların üretimlerinde kullanılan malzemeler ve yöntemler tespit edilmiştir. Şekillendirme işlemleri tamamlanmış demir ürünlerin yanı sıra demirci başlangıç malzemeleri, cüruflar ve luppe artıkları gibi metalürjik buluntular da çalışmaya dâhil edilerek üretim süreçlerinin detaylarının belirlenmesi hedeflenmiştir. Demir içerikli buluntuların ele geçtiği Kubad Abad, Samsat, Yumuktepe, Kinet Höyük ve Hisn al-Tinat kazı alanlarının seçiminde farklı teknolojik kültürlere sahip olabilecek topluluklara ait tabakaların bulunmasına dikkat edilmiştir. Böylelikle Anadolu'da Ortaçağ demir metalürjisinin ana hatlarının ortaya konması amaçlanmıştır. Buluntuların türlerine göre ayrılarak incelenmesi ile elde edilen sonuçlar demir üretiminin ve şekillendirmesinin tarihi ile ilgili arkeolojik, arkeometalürjik, tarihsel ve deneysel çalışmalarla karşılaştırılmıştır. Sonuçların değerlendirilmesi ile Anadolu'da Ortaçağ'da doğrudan izabe yöntemi ile üretilmiş luppenin en çok kullanılan üretim malzemesi türü olduğu görülürken yüksek karbonlu pota çeliğinden üretilmiş kesici aletlere Anadolu Selçuklu kültürel tabakalarını içeren Kubad Abad ve Samsat'tan incelenen örnekler arasında rastlanmıştır. Kesici aletlere ek olarak okucu, mızrak ucu, çivi, nal ve kullanım amaçları tespit edilemeyen buluntuların üretiminde kullanılan çeşitli teknikler ve uygulanan ısıl işlemler sınıflandırılarak kazı alanlarına göre dağılımları sunulmuştur.

Iron finds which create the greatest group in whole metal finds revealed from cultural levels dated post Iron Age in archaeological excavations, are seen as difficult materials to study due to their tendencies to corrode and difficulties to be restored and conserved by archaeologists and art historians. On the other hand archaeometallurgical studies realised on iron finds help to gain precious information to answer several archaeological and historical questions. With this dissertation study, iron finds from Medieval cultural levels of five Anatolian excavation sites were examined using archaeometallurgical techniques, in particular metallography. At the end of this study on iron finds, the production methods and materials were identified. In addition to the inspections on iron products, by analysing forgers' starting materials and metallurgical finds like luppe pieces and slags, it is aimed to find out the details of production processes. During selection of the archaeological sites; Kubad Abad, Samsat, Yumuktepe, Kinet Hoyuk ve Hisn al-Tinat, it is attented that they have cultural levels belonging to societies which might have had different technological cultures. Thus it is targeted to present the general overview of iron metallurgy in Medieval Anatolia. The results which were handled by analysing finds, categorized according to their types, were compared to archaeological, archaeometallurgical, historical and experimental studies related to history of iron production and processing. After evaluation of results it is found out that in Medieval Anatolia the most preferred production materials were blooms coming from direct production method. Neverthless cutting tools made of high carbon crucible steel were detected from the iron finds of Anatolian Seljuks in Kubad Abad and Samsat. In this study addition to knives, the variety of production and processing techniques used for arrowheads, spearheads, nails, horse shoes and some unidentified objects were presented with classifications and distribution to the excavation sites.